وقتی چرخ‌های لجستیک می‌ایستد؛ چرا باید صدای رانندگان کامیون را جدی بگیریم؟

نگاه نخست:

رانندگان کامیون در ایران، ستون فقرات حمل‌ونقل جاده‌ای و زنجیرهٔ تأمین کشورند؛ اما این ستون، زیر فشار فرسودگی ناوگان، هزینه‌های معیشتی، و سیاست‌گذاری‌های ناپایدار ترک برداشته است. این گزارش تلاش می‌کند تصویری جامع از دلایل اعتراضات اخیر، ناکارآمدی‌های ساختاری، و مسیرهای خروج از بحران ارائه دهد؛ مسیری که از دل گفت‌وگو با ذی‌نفعان و هوشمندسازی واقعی صنعت عبور می‌کند.

وضعیت صنفی رانندگان؛ نارضایتی، فشارهای شغلی و چالش‌های زنجیره تأمین

در سال ۱۴۰۴، وضعیت صنفی و اقتصادی رانندگان خودروهای سنگین بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. مجموعه‌ای از عوامل مانند فشارهای معیشتی، فرسودگی ناوگان و هزینه‌های بالای نگهداری، ضرورت اصلاحات ساختاری در این حوزه را برجسته‌تر کرده است. نگاهی به برخی شاخص‌های این وضعیت می‌تواند درک روشن‌تری از مسیر پیش‌رو فراهم کند:

این شاخص‌ها بیانگر آن هستند که دغدغه‌های صنفی رانندگان، نه فقط شخصی بلکه مرتبط با ساختارهای ناکارآمد در زنجیره تأمین است. مشکلات جاری ناوگان، فشار مضاعف بر فعالان حمل‌ونقل، نبود عدالت در سیاست‌گذاری، و ناهماهنگی نهادی، از دلایل اصلی شکل‌گیری نارضایتی صنفی‌اند. واکنش‌های صنفی اخیر، نشان‌دهنده‌ی ضرورت بازنگری جدی در سازوکارهای تصمیم‌گیری حوزه حمل‌ونقل کشور است. عینی و بلندمدت‌اند؛ از شرایط سخت کاری گرفته تا افزایش هزینه‌های جاری، که نیازمند سیاست‌گذاری‌های دقیق، هماهنگ و پایدار هستند. ریشه در فشارهای عمیق معیشتی، فرسودگی جسمی، ساختار معیوب سیاست‌گذاری و ناکارآمدی حمایتی دارد.

۱. رانندگان؛ ستون فقرات زنجیره تأمین

۱.۱ بهای انسانی

مطالعه‌ای روی ۲۹۰ راننده تریلر نشان داد ۷۵ درصد آن‌ها در ناحیهٔ کمر یا گردن از درد مزمن رنج می‌برند؛ در حین رانندگی، کمردرد در ۵۴ درصد موارد و گردن‌درد در ۴۴ درصد گزارش شد (magiran.com). ساعات کار طولانی (میانگین ۱۲٫۸ ساعت در روز) و استرس تحویل به‌موقع، کیفیت خواب را پایین آورده و خطر تصادف را بالا می‌برد.

۱.۲ فشار معیشتی

• درآمد خالص ماهانه راننده کامیون در ایران ۱۵–۲۵ میلیون تومان است—معادل یک‌چهارم همتای آلمانی.

• حق بیمهٔ پایه یک؛ ۳٫۳ میلیون تومان در ماه (سازمان تأمین اجتماعی، ۱۴۰۳).

• سهمیهٔ سوخت یارانه‌ای؛ از ۳۰۰۰ به ۵۰۰ لیتر کاهش یافته، مابقی به نرخ شبه‌آزاد عرضه می‌شود.

نتیجه: هر حلقه لاستیک امروز تا ۲۰ میلیون تومان قیمت دارد (چهار برابر ۱۳۹۹) (isna.ir) و میانگین تعمیر اساسی موتور به ۱۸۰ میلیون تومان رسیده است. چنین هزینه‌هایی عملاً معادل یک «مالیات پنهان» روی دستمزد است.

۱.۳ ناوگان فرسوده؛ تلهٔ هزینهٔ پنهان

۶۰ درصد ناوگان سنی بالاتر از ۲۰ سال دارد؛ کامیونی که ۱۸ لیتر در صد کیلومتر گازوئیل می‌سوزاند، در نمونه مشابه اروپایی با ۵ سال عمر، حدود ۱۴ لیتر مصرف دارد—یعنی ۲۸ درصد سوخت بیشتر. با کاهش سهمیهٔ یارانه‌ای، خرج سوخت در سبد هزینه‌های راننده از ۲۸ به ۴۲ درصد جهش کرده است. این برآورد تحلیلی با توجه به مصوبهٔ جدید دولت دربارهٔ سه‌نرخی شدن گازوئیل ارائه شده است؛ طرحی که قرار است از تیرماه اجرا شود و نرخ‌های پیشنهادی آن بین ۱۰۰۰ تا ۵۰۰۰ تومان برای پلکان‌های دوم و سوم می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر هزینهٔ حمل داشته باشد. اعضای کمیسیون انرژی مجلس نیز خواستار بازنگری و بررسی دقیق‌تر این طرح پیش از اجرا شده‌اند

۲. چرخهٔ اعتراضات؛ از ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۴

افزایش کرایه‌های مقطعی بدون مهار هزینه‌ها، تنها به تورم مصرف‌کننده منتقل می‌شود—طبق محاسبهٔ مرکز آمار، هر ۱۰ درصد رشد کرایهٔ حمل، تورم کالاهای غیرخوراکی را ۱٫۱ درصد بالا می‌برد.

۳. گره‌های اداری؛ بحران ساختاری در مدیریت حمل‌ونقل

وزارت راه و شهرسازی سال‌هاست با ضعف مزمن در ساختار مدیریتی و کندی تصمیم‌گیری دست‌وپنجه نرم می‌کند. از مقررات منسوخ تا رویه‌های ناکارآمد و غیرفناورانه، آنچه امروز می‌بینیم نتیجهٔ انباشت سال‌ها بی‌توجهی به بازطراحی ساختار این نهاد کلیدی است. ناهماهنگی بین‌بخشی، جزیره‌ای‌بودن اطلاعات، و تأخیرهای فاحش در واکنش به بحران‌ها از جمله مواردی هستند که به‌شدت بهره‌وری این وزارتخانه را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند.

1. ترخیص پرهزینه و زمان‌بر ناوگان نو – حدود ۶ هزار کامیون وارداتی با وجود نیاز شدید کشور، به دلیل عدم هم‌افزایی بین گمرک، شماره‌گذاری و بانک مرکزی، ماه‌ها در مرز باقی مانده‌اند. این در حالی است که یکپارچه‌سازی سامانه‌ها می‌تواند ترخیص را به زیر یک هفته کاهش دهد.

2. پایانه‌هایی گرفتار در تسلسل واسطه‌گری – در غیاب سامانهٔ نوبت‌دهی کارآمد، بخشی از فرآیند توزیع بار در برخی پایانه‌ها در عمل به واسطه‌گران غیررسمی واگذار شده است. این مسئله به کاهش شفافیت و نارضایتی رانندگان دامن زده و نیاز به بازطراحی فرآیند تخصیص بار را دوچندان کرده است. راهکار مشخص است: اتوماسیون فرآیند تخصیص بار و شفاف‌سازی جریان اطلاعات.

3. تأخیرهای مزمن در ابلاغ نرخ رسمی – هر سال نرخ تن-کیلومتر با ماه‌ها تأخیر تصویب می‌شود، در حالی که انتشار تقویمی و قابل پیش‌بینی آن، نه‌تنها به عدالت در قیمت‌گذاری کمک می‌کند، بلکه برنامه‌ریزی اقتصادی را ممکن می‌سازد.

حذف این گره‌ها نیازمند چیزی فراتر از دستورالعمل‌های اداری است. تنها با بازمهندسی ساختار حکمرانی در حوزه حمل‌ونقل و واگذاری بخشی از اختیار اجرا به بدنهٔ فنی و مستقل، می‌توان از اتلاف منابع و فرسایش نیروی انسانی جلوگیری کرد. چرخ لجستیک تنها زمانی به‌نرمی می‌چرخد که چرخ‌دنده‌های اداری آن از زنگ‌زدگی نجات یابند.

۴. هوشمندسازی؛ از شعار تا نقشهٔ راه

هوشمندسازی یعنی «دادهٔ درست در لحظهٔ درست»؛ چهار لایهٔ ضروری:

نمونه‌های جهانی:

• در ترکیه، پروژهٔ UDHB Logistics پس از استقرار الگوریتم‌های هوش مصنوعی، تنها در سال اول موفق به حذف ۷٪ از ترددهای خالی و صرفه‌جویی ۱٫۲ میلیارد لیتر سوخت شد.

• در آلمان، پلتفرم Synfioo با ارائه خدمات پیش‌بینی تأخیر در حمل، زمان انتظار کامیون‌ها در مراکز بارگیری را تا ۳۰٪ کاهش داده است.

• در هند، سیستم FASTag که مبتنی بر پرداخت الکترونیک عوارض بزرگراه‌هاست، موجب کاهش ۱۸ درصدی در زمان توقف کامیون‌ها در ایستگاه‌های عوارضی و صرفه‌جویی میلیاردی در هزینه سوخت شده است.

این تجربه‌ها نشان می‌دهند که هوشمندسازی اگر به‌درستی طراحی و اجرا شود، نه‌تنها بهره‌وری را افزایش می‌دهد بلکه اثرات ملموسی در کاهش هزینه و زمان در حمل‌ونقل جاده‌ای به همراه دارد.

۵. توصیه‌هایی برای سیاست‌گذاران، نهادهای اجرایی و فعالان بازار

در شرایط فعلی، هماهنگی میان نهادهای دولتی، شرکت‌های حمل‌ونقل و پلتفرم‌های فناوری‌محور ضروری‌تر از همیشه است. برای اصلاح پایدار در صنعت لجستیک و رفع چالش‌های رانندگان، اقدامات زیر به‌صورت نقش‌محور پیشنهاد می‌شود:

برای وزارت راه و شهرسازی:

• تدوین سند ملی لجستیک با مشارکت ذی‌نفعان، به‌منظور هم‌راستا کردن سیاست‌ها، برنامه‌ها و نظام کرایه.

• تفکیک حوزهٔ لجستیک از ساخت‌وساز مسکن از طریق ارتقای معاونت حمل‌ونقل و تخصیص منابع مستقل.

• سامانهٔ شفاف نوبت‌دهی سراسری برای پایانه‌ها با قابلیت نظارت لحظه‌ای و انتشار عمومی داده‌ها.

برای سازمان راهداری و گمرک:

• تسهیل ورود کامیون‌های نوساز و کارکرده با حذف مراحل غیرضرور و اتصال سیستمی با بانک مرکزی و پلیس راهور.

• حمایت از نوسازی ناوگان با تسهیلات هوشمند و مدل‌های لیزینگ نوآورانه.

برای وزارت صمت و ستاد تنظیم بازار:

• نظارت کارآمد بر قیمت‌گذاری لاستیک و قطعات یدکی با ایجاد پایگاه اطلاعاتی قیمت و شبکهٔ توزیع منصفانه.

• حذف واسطه‌گری در بازار لوازم مصرفی رانندگان با تخصیص سهمیهٔ مستقیم به ناوگان ثبت‌شده.

برای شرکت‌های فناوری و استارتاپ‌ها:

• توسعه پلتفرم‌های تطبیق بار و ناوگان (Freight Matchmaking) با الگوریتم‌های قیمت‌گذاری شفاف.

• ارائه خدمات مکمل مانند بیمه مبتنی بر عملکرد، BNPL، و کیف پول دیجیتال به رانندگان.

برای نهادهای صنفی و اتحادیه‌ها:

• بازآموزی و توانمندسازی رانندگان در حوزه‌های حقوق صنفی، سواد دیجیتال و سلامت حرفه‌ای.

• مشارکت در طراحی سیاست‌های حمایتی و مقررات‌گذاری مشارکتی به‌جای صرفاً ابراز اعتراض.

اگر هرکدام از این بخش‌ها در حوزهٔ خود، وظایف را جدی بگیرند و همکاری مؤثر شکل بگیرد، می‌توان امید داشت که صنعت لجستیک ایران نه‌تنها از بحران فعلی عبور کند، بلکه به الگوی پایداری و بهره‌وری در منطقه تبدیل شود.

در این مسیر، پلتفرم بیجک در حوزه حمل خرده‌بار بین‌شهری گام‌هایی عملی برای تحول برداشته است. بیجک با ارائه خدماتی همچون ثبت سفارش آنلاین، استعلام هوشمند کرایه، صدور رسید دیجیتال، اتصال مستقیم با باربری‌ها، و گزینه پرداخت امن تلاش کرده تا تجربه حمل بار برای فروشندگان و رانندگان ساده‌تر، شفاف‌تر و مطمئن‌تر شود.

همین حالا می‌توانید سرویس بیجک را تجربه کنید: my.bijak.ir

یا درباره خدمات بیشتر بیجک بخوانید: bijak.ir

پایان راه یا آغاز مسیر؟

پرسش‌های متداول درباره چالش‌های صنفی و تحول در حمل‌ونقل جاده‌ای

رانندگان کامیون با چه مشکلاتی مواجه‌اند؟ فشارهای معیشتی، ساعات کاری طولانی، فرسودگی ناوگان، هزینه‌های بالای قطعات و سوخت، و نبود ساختار حمایتی پایدار از اصلی‌ترین چالش‌ها هستند.

چرا به این مسائل "چالش صنفی" گفته می‌شود؟ چون مشکلات مطرح‌شده از سوی رانندگان، صرفاً فردی یا موردی نیست، بلکه ریشه در ناهماهنگی سیاست‌گذاری، ضعف سیستم توزیع بار و نبود عدالت در تخصیص منابع دارد.

چگونه این مسائل بر زنجیره تأمین کشور اثر می‌گذارد؟ با بروز اختلال در جریان بار، افزایش زمان انتظار، تأخیر در تحویل کالاها و بالا رفتن هزینه نهایی برای تولیدکننده و مصرف‌کننده.

نقش فناوری در کاهش این فشارها چیست؟ هوشمندسازی از طریق سامانه‌های نوبت‌دهی، تطبیق بار، ردیابی ناوگان، و بیمه‌های مبتنی بر عملکرد می‌تواند بهره‌وری را بالا برده و هزینه‌ها را کاهش دهد.

بیجک در این میان چه نقشی ایفا می‌کند؟ بیجک به‌عنوان پلتفرم حمل خرده‌بار، خدماتی چون ثبت سفارش آنلاین، استعلام کرایه، اتصال با باربری‌ها و گزینه پرداخت امن را ارائه می‌دهد تا حمل‌ونقل برای رانندگان و فروشندگان ساده‌تر، شفاف‌تر و کارآمدتر شود.

---

فرسودگی ناوگان و خستگی راننده، دو روی یک سکه‌اند؛ و سکه‌ای که هر روز در صندوق هزینهٔ نهایی کالا انداخته می‌شود. اگر هوشمندسازی را به جای شعار، به یک پروژهٔ ملی تبدیل کنیم—در کنار اصلاحات ساختاری و مالی—می‌توان به آینده‌ای امیدوار بود که در آن «ایستادن چرخ‌های لجستیک» تیتر روزنامه‌ها نباشد.

فرصت گفتگو: دیدگاه‌های تخصصی یا تجربیات خود را دربارهٔ هوشمندسازی، نوسازی ناوگان و اصلاح نظام کرایه به اشتراک بگذارید؛ این یادداشت برای غنی‌شدن به مشارکت شما نیاز دارد

منابع گزیده

۱. گزارش عملکرد حمل‌ونقل جاده‌ای، وزارت راه (۱۴۰۲) (irna.ir) | ۲. سازمان راهداری؛ وضعیت ناوگان فرسوده (۱۴۰۳) (khodrofarsoode.com) | ۳. گمرک ایران؛ آمار واردات ۵ ماهه (۱۴۰۳) (bama.ir) | 4. مطالعهٔ اختلالات اسکلتی رانندگان (۱۳۹۶) (magiran.com) | 5. کانون کامیون‌داران؛ قیمت لاستیک (isna.ir) | 6. پلیس راهور؛ تصادفات خودروهای سنگین (۱۴۰۲) (irna.ir) | 7. خبرگزاری تسنیم؛ ابلاغ نرخ تن‑کیلومتر (۱۴۰۴) (tasnimnews.com)